چرا بعد از فتح خرمشهر که به ایران پیشنهاد اتمام جنگ شد، جنگ همان طور ادامه یافت و چرا شعار رزمندگان ما این بود که جنگ جنگ تا کربلا و آیا این تجاوز به کشوری دیگر محسوب نمی شود؟ جنگ تحمیلی زمانی شروع شد که ایران اسلامی به دلیل وقوع انقلاب ، حوادث و مشکلات داخلی و بین الملی، به هیچ وجه آماده درگیر شدن در یک جنگ گسترده نبود. در این صورت تنها راه منطقی ، دفاع با قدرت علیه متجاوز و بیرون راندن و تنبیه آنان و حصول اطمینان از عدم تجاوز دیگر بود. این مبنای استراتژی ایران در طول جنگ تحمیلی بود و با وجود هزینه های زیاد جنگ ، تا آخرین روز تعقیب می شد. درباره به طول انجامیدن جنگ ، دو سوال مطرح می شود:
- آیا امکان نداشت جنگ تحمیلی ، در مدت زمان کوتاه تری خاتمه یابد؟ به عبارت دیگر در بعضی از زمان ها که موازنه نظامی و سیاسی به نفع ایران بود، چرا دولت ایران اقدام به پایان دادن جنگ نکرد؟
- چه مؤلفه های جدیدی در پایان همشتمین سال جنگ وارد معاملات سیاسی و نظامی شد که منجر به آتش بس رسمی شد؟
گفتنی است که از دیدگاه کارشناسان و صاحب نظران ، تنها مقطعی که می توانست جنگ به پایان برسد، بعد از فتح خرمشهر بود؛ اما به دلایل ذیل این امر محقق نشد و جنگ تا سال ۱۳۶۷ ش. ( زمان پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت) ادامه یافت.
الف. بررسی چرایی تداوم جنگ بعد از فتح خرمشهر
اگر صلح را مجموعه ای از آتش بس، عقب نشینی ، تعیین متجاوز ، تامین خسارت های وارده و … بدانیم ، باید بگوییم که در آن زمان ، هیچ گونه پیشنهاد صلحی ارائه نشد و شورای امنیت و دیگران ، تنها آتش بس و در واقع حالت نه جنگ نه صلح را توصیه می کردند. در آن زمان طرحی که متضمن صلح واقعی باشد و شناسایی متجاوز و پرداخت غرامت را نیز شامل شود و تضمین برای عدم تعرض مجدد داشته باشد، وجود نداشت و پیشنهادهای ارائه شده، تنها در حد آتش بس و مذاکره طرفین بود. این امر با توجه به پشتیبانی یک طرفه و آشکار دولت های بزرگ و نهادهای بین المللی از عراق ، هیچگاه نمی توانست شرایط ایران را برای یک صلح واقعی و شرافت مندانه محقق سازد. به این ترتیب ایران ، دلایل منطقی و عقلانی برای ادامه جنگ داشت . این دلایل عبارت بود از :
- شرایط ایران برای صلح ( شناسایی و تنبیه متجاوز و پرداخت غرامت از سوی عراق).
- مرزهای ایران تأمین نداشت و نقاطی در شلمچه ، طلائیه، فکه و قصر شیرین در اشغال عراق بود و نیز شهرهای سومار ، نفت شهر و مهران عملا در اشغال دشمن بود و امکان آزاد سازی این نقاط از راه مذکور ، غیر معقول به نظر می رسید و راهی جز ادامه جنگ وجود نداشت.
- در حالی که نیروهای خودی، پیروزی های زیادی کسب می کردند، توقف جنگ و چانه زنی در پشت میز مذاکره، برای آزادی نقاط مرزی آزاد شده ، صحیح نبود.
- شهرهای آزاد شده همچون خرمشهر، به علت حضور دشمن در شلمچه، همچنان مورد تهدید بود.
- توانایی کمی ارتش عراق ترمیم شده و با کمک های همه جانبه دولت های بزرگ افرایش هم یافته بود.
- تنها چیزی که ارتش عراق از دست داده بود، روحیه بود که با توجه به روحیه فرماندهی آن (شخص صدام)، این مسئله نیز پس از مدتی قابل ترمیم بود.
- در حالی که نیروهای جمهوری اسلامی در نوار پیروزی قرار داشتند ، آتش بس و صلح ناپایدار در هنگام قدرت و دادن فرصت مجدد به عراق ، زیان هایی به بار می آورد. اگر آن روز جنگ متوقف می شد و تجربه ای چون مذاکرات سوریه و اسرائیل ، بر سر ارتفاعات جولان ، فراروی ما قرار می گرفت و ما ناچار می شدیم بر سر سایر مناطق تحت اشغال ، پشت میز مذاکره با عراق چانه زنی بی حاصل کنیم؛ جامعه، مسئولان وقت را شماتت می کرد.
- عراق در نظر داشت با برگزاری اجلاس سران جنبش غیر متعهد در بغداد و کسب ریاست دوره ای این جنبش ، برای تحقق خواسته های نامشروع خود، به ایران فشار آورد ؛ ولی ایران با حمله به داخل خاک عراق در عملیات رمضان ، این امتیاز مهم و حیاتی را از عراق گرفت.
- به همین منظور در ۲۰ خرداد ۱۳۶۱ ش . جلسه ای در حضور امام خمینی در جماران تشکیل گردید و و موضوع به شور گذاشته شد. از نظر نظامیان شرکت کننده درآن جلسه ، امکان پدافند با توقف روی خط مرزی وجود نداشت ؛ زیرا در اغلب نقاط مرزی هیچ گونه مانع طبیعی وجود نداشت و ایجاد استحکامات جدید نیز یک سال به طول می انجامید و طی این مدت احتمال حمله مجدد عراق جدی بود . مهم تر این که با تکیه بر اصل متعارف نظامی «تعقیب دشمن» هرگونه توقف پس از فتح خرمشهر یک حرکت غیر اصولی بود. به همین دلیل امام خمینی (ره ) پس از تردید اولیه در مورد تداوم جنگ در خاک عراق با استماع دلایل نظامیان و نا امیدی از پذیرش شرایط شرایط ایران نوسط دولت عراق، با ادامه جنگ و ورود نیروهای ایران به خاک عراق موافقت نمودند. درهر صورت علاوه بر مطالب فوق ، توجه شما را به نکاتی در این زمینه جلب می نماییم.
- از همان آغاز که جنگ تحمیلی بر علیه ایران شروع شد، تنها راه منطقی دفاع با قدرت علیه متجاوز و بیرون راندن و تنبیه متجاوز و حصول اطمینان از عدم تجاوز مجدد او بود.
با فتح خرمشهر ما توانستیم قسمت های عمده ای از خاک کشور عزیزمان را از دست عراق پس بگیریم؛ اما شرایط بین المللی و منطقه ای و کشور عراق حاکی از این بود که تمام علل و عوامل که در شروع جنگ توسط عراق نقش داشتند، هنوز باقی بودند و مطرح نمودن صلح توسط عراق و فشار علیه ایران برای پذیرش آن ، تنها یک نوع تاکتیک برای خروج عراق از وضعیت پیش آمده بود. عوامل شروع جنگ توسط عراق عبارت بود از :
الف. سیستم بین المللی:
درسطح بر قدرت ها ایالات متحده آمریکا که بر اثر جریان انقلاب اسلامی و به دنبال آن جریان گروگان گیری و شکست مفتضحانه عملیات طبس، ضربات پیایی و سختی از ایران خورده بود، نه تنها از هر حرکتی که متضمن ضربه زدن به ایران بود، استقبال می کرد، بلکه خود در صدد چاره جویی برای انتقام و جبران شکست های قبلی بود. شواهد و دلایل بسیاری وجود دراد که آمریکا مشوق و ترغیب کننده رژیم عراق در آغاز جنگ بوده است .قدرت های بزرگ مانند فرانسه و انگلیس که روابط عمیق و منافع قابل توجیهی در عراق داشتند و از وقوع انقلاب اسلامی نیز به شدت ضربه خورده بودند، بنیه نظامی عراق را تقویت نموندند. دولت های منطقه خاورمیانه ( دولت های عربی به استثنای سوریه ، لیبی و الجزایر) نه تنها به نفع عراق موضع گیری کرده ، بلکه از هر نوع کمک ممکن به عراق خودداری نکردند. آنها وجود انقلاب اسلامی در ایران را خطر بزرگی برای ادامه حکومت نامشروع خود می دانستند.
ب. شخصیت تصمیم گیرنده جنگ
یعنی صدام در آغاز تجاوز به ایران دارای سه انگیزه عمده شخصی بود:
- تلاش برای کسب رهبری جهان عرب.
- با استفاده از سقوط شاه که براساس دکترین نیکسون به عنوان ژاندارم منطقه بتواند با شکست ایران، خلا سقوط شاه را پر نموده ، نقش ژاندارم منطقه را در حفظ منافع غرب بازی کند.
- جبران تحقیری مه شخصا امضای قرارداد ۱۹۷۵ م. الجزایر متقبل شده بود.
ج. بافت اجتماعی و جمعیتی عراق به گونه ای است که همواره حکومت را دچار بی ثباتی و بحران نموده است. پیروزی انقلاب اسلامی ایران موج جدیدی از نا آرامی های شیعیان را در عراق به وجود آورد که شامل اکثریت مردم عراق می باشند و خواستار حکومت اسلامی در عراق بودند.
نگرانی هایی که دولت صدام از بازتاب انقلاب اسلامی به عراق داشت ، عامل مهمی در آغاز جنگ بود. در زمان فتح خرمشهر نه تنها این عوامل از بین نرفته بود، بلکه به خاطر پیروزی های چشم گیری ایران در جبهه ها ، شدت یافت. قدرت های بزرگ و عراق درمقابل خود انقلاب اسلامی را شاهد بودند که توانسته بود در بدترین شرایط بحران داخلی در جبهه ها نیز به پیروزی برسد.
- بعد از فتح خرمشهر تلاش های زیادی بین مجامع بین المللی و برخی کشورهای همسایه برای متوقف نمودن پیشروی ایران به داخل خاک عراق و جلوگیری از شکست کامل ارتش متلاشی شده رژیم بعث صورت گرفت؛ ولی همچنان که گفته شد این تلاش ها صرفا برای خروج از بن بست پیش آمده بود ؛ زیرا هیچ گونه مکانیزم حقوقی مطمئنی را برای دست یابی به صلحی همه جانبه ارائه ندادند.
قطعنامه ۵۱۴ شورای امنیت به گونه ای طراحی شده بود که خواسته های مشروع ایران را در بر نداشت و به عبارت دیگر شواری امنیت نشان داد که در صدد مدیریت بحران می باشد و نه حل آن ؛ ولی در پایان جنگ مجامع بین الملی با مشاهده قدرت اعجاز آمیز رزمندگان اسلام در گرفتن دژ تسخیر ناپذیر « فاو» عزم راسخ بر اتمام جنگ نموده به ناچار قطعنامه ۵۹۸ را به نحوی تدوین کردند که در بر گیرنده برخی از خواسته های مشروع ایران بود. بنابراین مجاهدت های رزمندگان پس از فتح خرمشهر تا ورود به « فاو» ، تنها عامل به رسمیت شناختن حقوق ایران و صدور قطعنامه ۵۹۸ بود.
- از آن جا که بعد از فتح خرمشهر هنوز بخش هایی که از خاک ایران در دست عراق بود، لازم بود ما نیز بخش هایی از عراق را در دست داشته باشیم تا در موقع مذاکره با دست پر حاضر باشیم.
- از دلایل دیگر داخل شدن نیروهای ایران به خاک عراق، خارج ساختن شهر های آبادان و خرمشهر از برد توپخانه عراق و فراهم کردن زمینه بازگشت مردم به این شهرها بود.
- جلوگیری از استمرار استراتژی هجومی عراق در دریا و هوا ؛ زیرا گرچه نیروی زمینی عراق در زمین متوقف و به عقب رانده شده بود، ولی حملات عراق در دریا و هوا ادامه داشت.
- قوت این احتمال که با فشار به صدام، زمینه سرنگونی او و نجات مردم عراق و ایران از این حکومت تبهکار فراهم گردد.
- عدم اطمینان به حکومت بعث عراق و شخص صدام؛ همچنان که این موضوع در آخر جنگ هم ثابت شد؛ زمانی که ایران آتش بس و قطعنامه ۵۹۸ را پذیرفت ، عراق به دلیل قدرت گرفتن نیروهای نظامی اش دوباره بخش هایی از سرزمین ایران را به اشغال خود در آورد.
در پایان می توان گفت که پس از فتح خرمشهر شرایط برای اتمام جنگ مهیا نیود و بعد از باز پس گیری خرمشهر ، منطقه با حمله اسرائیل به جنوب لبنان روبرو شد و وقفه ای در ادامه جنگ پیش آمد و نیروی ایران متوجه جنوب لبنان بود، اما زمانی که احساس شد فتح خرمشهر به تنهایی برای ریشه کن کردن تجاوز و به دست آوردن حقوق ایران کافی نیست ، شعار ادامه « عملیات و دفاع» تا تنبیه متجاوز و ریشه کردن تجاوز مطرح شد.
بررسی علل و عوامل پایان جنگ:
در پایان جنگ هر چند ویژگی های روانی و شخصیتی صدام هنوز موجود بود- چنان که در حمله به کویت دوباره بروز کرد – ولی شرایط بین المللی و منطقه ای دیگر به هیچ وجه موافق ادامه جنگ نبودند؛ بنابراین در قطع نامه ۵۹۸ شورای امنیت بسیاری ازخواسته های مشروع و برحق جمهوری اسلامی ایران را لحاظ کرده ، عزم خود را بر پایان جنگ نمایان ساختند که در این جا به صورت اختصار به بعضی از مهم ترین زمینه های آن اشاره می شود: در سال های پایانی جنگ ، جهان از پیروزی های نظامی ایران احساس خطر و نگرانی می کرد و شرایط نظامی و سیاسی به نفع جمهوری اسلامی ایران تغییر کرده بود و اینک در کارنامه نظامی ایران، نقاط درخشانی همچون باز پس گیری خرمشهر ، تصرف جزایر مجنون، فتح فاو و نقاطی در کردستان عراق به چشم می خورد. در عرصه سیاسی نیز جمهوری اسلامی ایران ، تقریباً یکه و تنها موفق شده بود ، دوبارتلاش عراق برای ریاست بر جنبش غیر متعهدها ر خنثی سازد و با برنامه ها و اقدامات تبلیغی سیاسی خود، حقیقت متجاوز بودن عراق و واقعیت تساهل و تسامح جهانی را نشان دهد.از این رو ادامه جنگ و منازعه به خصوص به شکلی که در ماه های آخر با حمله به نفتکش ها و مختل شدن امنیت خلیج فارس و… ادامه یافت ، به ضرر برخی قدرتهای بزرگ بود. از سوی دیگر پیروزهای نهایی ایران در جنگ و محقق شدن شعارها و آرمان های ایران در مورد عراق، نشانه ، شکست کامل سیاست های غرب در حمایت از عراق به شمار می آمد. کشورهای حامی عراق به وحشت افتاده بودند و خود عراق نیز بعد از سالها جنگ و متحمل شدن شکست های پی درپی دریافته بود که در آن شرایط نه تنها امکان پیروزی بر ایران را ندارد، بلکه باید به هر ترتیب ممکن و با تمسک به هر وسیله ای ، از شکست خود جلوگیری کند و به جنگ اشغالگرانه پایان دهد.
در چنین فضایی و پس از یأس قدرت های بزرگ از شکست ایران ، آنان قطعنامه ۵۹۸ را که بر خلاف قطع نامه های پیشین تا اندازه ای متضمن نظرتان و حقوق مسلم ایران بود، به تصویب برسانند ؛ اما این قطع نامه به رغم نقاط مثبت خود ، دارای نقاط ضعف و ابهامات زیادی بود، و تردیدهایی را در پذیرش این قطع نامه از سوی ایران به وجود آورده بود ؛ از این رو قدرت های بزرگ که مصمم بر پایان جنگ بودند فشارهای نظامی و سیاسی زیادی را برای قبول قطع نامه ، به ایران وارد آوردند.
این فشارها ، عبارت بود از : دخالت مستقیم آمریکا در جنگ و حمله به هواپیمای مسافر بری ایران، تشدید حملات و حضور آمریکا در خلیج فارس ، بمباران سکوهای نفتی ایران ، بمباران شمیایی مناطق مسکونی و جبهه ها از سوی عراق و … و سرانجام براثراین عوامل ، ایران تصمیم به پذیرش قطع نامه ی ۵۹۸ و قبول آتش بس گرفت؛ البته قبول آن در چنین شرایطی ، به فرموده امام (ره ) به منزله نوشیدن جام زهر بود.
مقاومت دفاعی بی نظیر ایران در طول هشت سال جنگ تحمیلی ، در مقابل هجوم قدرت های بزرگ با وجود همه مشکلات و ناملایمات ، انقلاب نو پای اسلامی را بیمه و بسیاری از حقوق مسلم ایران را تأمین نمود. همچنین استقلال و تمامیت اراضی کشور را تضمین کرد و به مظلومان و مستضعفان جهان، درس مقاومت را در مقابل اسکتبار جهانی تعلیم داد.
ثبت دیدگاه